Podczas pracy z rodzicami, dość często spotykam się z pytaniami, którzy zastanawiają się, w jakim stopniu ich dzieci odziedziczą ich cechy osobowościowi, a co będzie pochodną wpływu otoczenia, środowiska, rówieśników, wychowania.
Wielu rodziców wciąż postrzega rozwój psychiczny dziecka jako coś wyłącznie zależnego od wychowania, środowiska czy interakcji z innymi. Jednakże, w ostatnich dekadach, badania naukowe dostarczyły nam coraz więcej informacji o tym, jak silny wpływ na nasze cechy osobowościowe i psychiczne mają geny.
Trzeba jednak pamiętać, że nie ma genów warunkujących np. neurotyzm, mimo że wiele dowodów świadczy o tym, że jest to cecha dziedziczona genetycznie (Shaffer 2018). Geny zwiększają pewną podatność na wystąpienie cech, ale to, czy znajdą one swoją ekspresję w konkretnym zachowaniu, bardzo często jest determinowane wpływem środowiska.
1. Geny a osobowość
Genotyp a temperament
Osobowość dziecka to wynik złożonego oddziaływania czynników genetycznych i środowiskowych. Jednym z najważniejszych aspektów, które mogą być dziedziczone, jest temperament – zespół wrodzonych cech, które wpływają na sposób reagowania dziecka na różne sytuacje. W ramach badań nad temperamentem, eksperci wskazują na zjawisko dziedziczenia cech takich jak wrażliwość, aktywność, towarzyskość czy reaktywność emocjonalna. Badania genetyczne sugerują, że około 40-60% zmienności temperamentu jest wynikiem dziedziczenia genetycznego.
Badania nad dziedziczeniem temperamentu
Jednym z kluczowych badań w tej dziedzinie jest Badanie Birmańskie (Birmańska próba bliźniąt), przeprowadzone przez psychologów, którzy analizowali bliźniaki wychowywane w różnych środowiskach. Wyniki tego badania wskazują, że cechy takie jak poziom reaktywności emocjonalnej czy stopień ekstrawersji są w znacznym stopniu zależne od genów. Co ciekawe, bliźniaki wychowywane w różnych rodzinach wykazywały bardzo podobne zachowania i reakcje emocjonalne, mimo różnicy w doświadczeniach życiowych.
2. Geny a inteligencja
Inteligencja, choć również kształtowana przez środowisko, ma silny komponent genetyczny. Badania na bliźniakach jednojajowych wykazały, że geny odpowiadają za 60-80% zmienności inteligencji. Warto podkreślić, że to nie oznacza, iż inteligencja jest wyłącznie dziedziczna. Wychowanie, edukacja i środowisko, w jakim dziecko się rozwija, również odgrywają kluczową rolę. Jednak wnioski z badań sugerują, że niektóre dzieci mogą mieć większą predyspozycję do szybszego przyswajania wiedzy lub rozwiązywania problemów, co może wynikać z ich genotypu.
W materiale pt. „Co wpływa na zdrowie psychiczne dzieci” zamieszczam badania mówiące o tym, jak kluczowy wpływ na rozwój dziecka ma tzw. klasa społeczna rodziny, w której ono się wychowuje. Ilość stymulacji – zabawek, książek, kontaktu z dorosłymi i rówieśnikami dostarcza dziecku bodźców do rozwoju.
Badania nad inteligencją i genami
Przykładami badań, które wykazują rolę genów w rozwoju inteligencji, są m.in. prace Thomas Boucharda nad bliźniakami w Minnesocie, które wykazały, że jednojajowi bliźniacy, którzy zostali wychowani w różnych rodzinach, osiągają niemal identyczne wyniki w testach inteligencji.
3. Geny a zaburzenia psychiczne
Kiedy mówimy o dziedziczeniu cech psychicznych, nie możemy zapominać o roli, jaką geny odgrywają w predyspozycjach do różnych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, lęki, zaburzenia osobowości czy uzależnienia. W przypadku zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy zaburzenia lękowe, badania wskazują, że geny mogą przyczyniać się do ich wystąpienia w około 30-40%. Co więcej, w przypadku zaburzeń, które mają bardziej złożoną naturę, takich jak schizofrenia, ten odsetek wzrasta do około 80%.
Badania nad genetyką zaburzeń psychicznych
Badania na bliźniakach, rodzinach oraz z wykorzystaniem nowoczesnych narzędzi molekularnych (np. sekwencjonowanie DNA) wskazują, że pewne zmiany w genach mogą wpływać na wrażliwość na różnorodne zaburzenia psychiczne. Badania genomowe wykazały, że istnieje specyficzny zestaw genów związanych z rozwojem depresji i innych zaburzeń nastroju, które mogą być dziedziczone. Na przykład, osoby z pewnymi wariantami genu 5-HTTLPR (gen odpowiedzialny za przetwarzanie serotoniny) wykazują większą podatność na depresję w odpowiedzi na stresujące wydarzenia życiowe.
W przypadku uzależnień od substancji nie ma genów warunkujących np. alkoholizm (Shaffer 2018), a jedynie podatność na to uzależnienie będącą pochodną genów. W przypadku alkoholizmu jest ona istotna statystycznie u mężczyzn, u kobiet jest pomijalna.
Pamiętać należy, że dziedziczone zaburzenia można leczyć, a nie rzadko także z powodzeniem wyleczyć, zmniejszyć objawy lub doprowadzić do ich remisji.
4. Geny a interakcje społeczne i emocjonalne
Zrozumienie, jak geny wpływają na osobowość dziecka, obejmuje także badania nad tym, jak nasze cechy emocjonalne i społeczne rozwijają się w relacjach z innymi. Dzieci, które mają genotypy predysponujące do większej otwartości, mogą wykazywać łatwiejsze nawiązywanie relacji i bardziej pozytywne interakcje z rówieśnikami. Z kolei dzieci, które mają większą reaktywność emocjonalną (np. są bardziej wrażliwe na bodźce), mogą potrzebować szczególnej uwagi w zakresie wsparcia emocjonalnego.
5. Geny a kamienie milowe w rozwoju dziecka
Mówi się, że programy genetyczne warunkują niejako osiąganie pewnych kamieni milowych w rozwoju dziecka w pewnym wieku (podnoszenie głowy, siadanie, raczkowanie, chodzenie). To prawda, jednakże pamiętać należy, że jeżeli dziecko wychowywane jest w warunkach niedostatku (emocjonalnego, żywieniowego, opiekuńczego), to osiąganie kamieni milowych może być znacznie opóźnione.
Podsumowanie – Geny i środowisko: Równowaga w rozwoju dziecka
Choć geny mają ogromny wpływ na rozwój dziecka, nie są one jedynym czynnikiem determinującym jego osobowość i cechy psychiczne. Środowisko, rodzaj i jakość opieki rodzicielskiej, szczególnie wczesnorozwojowej (Bowly), wychowanie, interakcje z rówieśnikami, a także doświadczenia życiowe, odgrywają równie ważną rolę. Jako rodzice, powinniśmy wiedzieć, że choć genotyp może wpływać na pewne predyspozycje, to środowisko, które tworzycie, ma kluczowe znaczenie dla rozwoju dziecka.
