Zdrowie psychiczne dzieci jest niezwykle ważnym aspektem ich ogólnego rozwoju, wpływającym na ich przyszłe życie i funkcjonowanie społeczne. Badania pokazują, że jest to wpływ bardzo wielu czynników zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych – a ich wpływ często jest bardzo nieoczywisty.
1. Rodzina i relacje rodzinne
Rodzina to pierwsze i najważniejsze środowisko, w którym dziecko spędza znaczną część swojego życia. Wpływ rodziny na zdrowie psychiczne dzieci jest niezaprzeczalny, a relacje z rodzicami, rodzeństwem i innymi bliskimi osobami mogą znacząco wpływać na samopoczucie i rozwój emocjonalny dziecka. Badania wskazują, że ciepłe, wspierające i stabilne relacje rodzinne sprzyjają lepszemu zdrowiu psychicznemu, podczas gdy konflikty rodzinne, przemoc domowa czy zaniedbanie mogą prowadzić do problemów emocjonalnych, takich jak lęki, depresja czy trudności w nauce (Sanders et al., 2014). Współcześnie mówi się wiele o tzw. wystarczająco dobrym rodzicielstwie, w którym główny opiekun (zazwyczaj jest to matka) jest w stanie regulować emocje swoje i dziecka, jak również odpowiadać na jego potrzeby nie tylko fizyczne, ale także emocjonalne.
W badaniach przeprowadzonych przez Amerykański Instytut Zdrowia Psychicznego (National Institute of Mental Health, NIMH) stwierdzono, że dzieci, które doświadczają stabilności emocjonalnej w rodzinie, mają mniejsze ryzyko rozwinięcia zaburzeń psychicznych w późniejszym życiu (NIMH, 2020).
2. Stres i trauma w dzieciństwie
Trauma w dzieciństwie, wynikająca z doświadczeń takich jak zaniedbanie, przemoc, rozwód rodziców czy utrata bliskiej osoby, ma długotrwały wpływ na zdrowie psychiczne dziecka. W badaniach nad stresem w dzieciństwie (Adverse Childhood Experiences Study – ACE Study) wykazano, że traumatyczne przeżycia mogą prowadzić do problemów emocjonalnych i psychicznych w dorosłym życiu, w tym depresji, lęków, uzależnień czy zaburzeń osobowości (Felitti et al., 1998).
Rozwód rodziców
W przypadku rozwodu rodziców badania wskazują, że jego wpływ na rozwój psychiczny dziecka zależy od warunków, jakie stworzy rodzić opiekujący się dzieckiem po rozwodzie. Oznacza to, iż im bardziej rodzic ten wierzy, że panuje nad biegiem wydarzeń, tym lepiej dziecko radzi sobie z trudnościami.
3. Środowisko społeczne i edukacyjne
Środowisko, w którym dziecko się wychowuje, ma również istotny wpływ na jego zdrowie psychiczne. Czynniki takie jak jakość edukacji, dostęp do wsparcia psychologicznego w szkole oraz relacje z rówieśnikami mogą mieć ogromne znaczenie w kształtowaniu zdrowia psychicznego dziecka. Badania przeprowadzone przez World Health Organization (WHO) wskazują, że wsparcie w szkole, w tym dostęp do psychologów i pedagogów, może zmniejszyć ryzyko wystąpienia problemów psychicznych wśród dzieci i młodzieży (WHO, 2017).
Relacje z rówieśnikami mają również kluczowe znaczenie – dzieci, które są odpowiednio wspierane przez swoich kolegów i koleżanki, mają większe poczucie bezpieczeństwa i przynależności, co pozytywnie wpływa na ich zdrowie psychiczne. Z kolei dzieci doświadczające bullyingu czy wykluczenia społecznego mogą zmagać się z problemami emocjonalnymi, takimi jak depresja czy zaburzenia lękowe (Hawker & Boulton, 2000).
Klasa społeczna jako główny determinant?
Oczywiście istnieje cały szereg czynników mogących wpłynąć na rozwój dziecka, jednakże według Sameroff i Chandler istnieje jedna zmienna, która wyjaśnia ten wpływ najpełniej – to tzw. klasa społeczna. Wyjaśniają oni, że u rodzin o wyższym statusie społecznym, u dzieci, które na początku swojego życia borykały się z trudnościami np. rozwojowym, rzadko obserwuje się długoterminowe następstwa tych trudności.
Warto dodać, że autorzy badania jako klasę społeczną określają konkretne aspekty takie jak ilość zabawek i książeczek dostępne w domu, doświadczenia językowe, odżywianie, adekwatność nauczania. Trzeba dodać jednak, że żadne zdolności nie będą się rozwijać, jeżeli opiekun nie będzie wspierał i zachęcał dziecka do wysiłków.
4. Dostęp do opieki zdrowotnej i psychologicznej
Dostępność odpowiedniej opieki zdrowotnej, w tym wsparcia psychologicznego, ma kluczowe znaczenie dla zapobiegania i leczenia problemów zdrowia psychicznego u dzieci. Współczesne badania wskazują, że wczesna interwencja psychologiczna, w tym terapia poznawczo-behawioralna, może skutecznie zmniejszać objawy zaburzeń emocjonalnych i poprawiać jakość życia dzieci (Weisz et al., 2006).
5. Czynniki biologiczne i genetyczne
Genetyka i biologia również odgrywają rolę w zdrowiu psychicznym dzieci. Badania sugerują, że niektóre dzieci mogą mieć predyspozycje genetyczne do rozwoju zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy zaburzenia lękowe. Badania na temat wpływu genów na zdrowie psychiczne dzieci są wciąż w toku, ale wiadomo, że dziedziczenie pewnych cech biologicznych może wpływać na sposób, w jaki dziecko reaguje na stres czy trudne sytuacje (Kendler et al., 2006).
Geny ponad wychowanie?
Wpływ genów oceniały badania na bliźniętach jednojajowych, które zostały rozdzielone niedługo po porodzie i wychowywały się w różnych rodzinach. Ich podobieństwo pod kątem cech psychologicznych było większe niż bliźniąt dwujajowych, ale wychowywanych w jednej rodzinie. Okazuje się zatem, że wpływ genów jest wyższy niż wychowania.
Zdolności poznawcze – takie jak np. inteligencja, orientacja przestrzenna, zdolność czytania i pisania czy dysleksja są z większym stopniu zależne od genów niż takie cechy osobowości jak ekstrawersja, czy neurotyzm. Mają też miejsce pewne nieoczekiwane różnicowania płciowe – np. alkoholizm jest cechą warunkową w sposób umiarkowanie genetyczny jedynie u mężczyzn – u kobiet kwestie genetyczne nie odgrywają w tym uzależnieniu roli (Rutter, Giller, Hagel, 1999).
Pogląd, że dzieci są całkowicie kształtowane przez swoich rodziców, jest zatem zbyt dużym uproszczeniem.
6. Technologia i media
Współczesne dzieci są coraz częściej narażone na wpływ technologii i mediów. Badania przeprowadzone przez American Psychological Association (APA) wskazują, że nadmierne korzystanie z mediów społecznościowych i gier komputerowych może prowadzić do problemów z koncentracją, zaburzeń snu czy wzrostu poziomu lęków i depresji wśród młodzieży (APA, 2019).
Amerykańska Akademia Pediatryczna publikując raport o wpływie telewizji na dzieci, rekomenduje, by dzieciom poniżej 2 roku życia w ogóle nie zezwalać na kontakt z ekranami.
